Мэта дадзенага дасьледваньня — прадставіць гербоўнік жамойцкай шляхты ў пэўных храналягічных рамках. На першы погляд можа здацца, што гэта нерэяльны занятак, якой не пад сілу аднаму чалавеку, і што эпоха напісаньня гербоўнікаў мінула. Гэта не той выпадак. Пастаянна ствараюцца новыя рэгіянальныя гербоўнікі, як у Польшчы , так і за мяжой. Пра гэта таксама пішуць у інтэрнэце.

Ідэя такога дасьледваньня нарадзілася падчас падрыхтоўкі да друку Жамойцкага падымнага тарыфу 1690 г. Яна была сфармулявана ва ўводзінах да гэтага выданьня, дзе адзначалася, што згаданы тарыф утрымліваў шмат шляхецкіх прозьвішчаў ніяк невядомых з гербоўнікаў.

Прадметам праграмы, пра якую ідзе гаворка, зьяўляецца жамойцкая шляхта, якая разумеецца як супольнасьць са спэцыфічнымі правамі і абавязкамі, якая складаецца з родаў і сем'яў, апошнія зь якіх будуць належным прадметам дасьледваньня. Такім чынам, аб'ектам цікавасьці будуць асноўныя генэалягічныя факты: паходжаньне роду і сям'і, найстаражытнейшая згадка пра іх прадстаўніка, сямейныя сувязі, матэрыяльнае і сацыяльнае становішча, прэстыж (выражаны, напрыклад, у займаных пасадах і званьнях). Важным элемэнтам будзе таксама гістарычная геаграфія: расьсяленьне роду, яго гняздо і інш.

Пад тэрмінам "шляхта жамойцкая" я маю на ўвазе шляхту, якая мела нейкае паселішча ў Жамойці. На практыцы гэтая знаць рэгістравалася ў абзорных крыніцах: скарбовых і вайсковых. Адносіліся да яе і людзі, якія карысталіся толькі каралеўскімі маёнткамі ў Жамойці. Іх сувязь з гэтай зямлёй была даволі павярхоўнай, але ўсё ж яны былі ўнесены ў гэты гербоўнік. Гэта вельмі рэдкія выпадкі, бо часьцей за ўсё арандатары каронных зямель валодалі і іншымі, сваімі, маёнткамі ў Жамойці. Ёсьць яшчэ праблема літоўскіх магнатаў, якія мелі маёнткі ў Жамойці. У рэшце рэшт і гэтая катэгорыя была ўключана ў гербоўнік, хаця ў дадзеным выпадку гаворка абмяжоўвалася пераважна сувязямі гэтых родаў з Жамойцю, без падрабязнай манаграфіі гэтых родаў.

Нельга пакінуць без камэнтароў тэрмін "польская шляхта". У разглядаемы пэрыяд гэта быў тэрмін не этнічны, а палітыка-геаграфічны. У першым выпадку гаворка ідзе аб валоданьні шляхтай палітычнымі прывілеямі, а ў другім – аб пражываньні на тэрыторыі Каралеўства Польскага, то бок сумесна Кароны Польскай (Польшчы) і Вялікага Княства Літоўскага (Літвы). Такім чынам, "польскім шляхціцам" будзе таксама літвінскі ці русінскі шляхціц. Гэта сугучна са старым дэвізам XVI ст.: «Gente Ruthenus (Lithuanus etc.), natione Polonus», то бок паводле паходжання Русін (Літвін), паводле нацыянальнасьці, а дакладней, паводле дзяржаўнай прыналежнасьці, Паляк.

Жамойць — гістарычны край у заходняй частцы Літвы, разьмешчаны на ўзьбярэжжы Балтыйскага мора паміж дзьвюма нямецкімі краінамі: Прусамі і Інфлянтамі. Ад астатняй Літвы яе адзьдзяляла рака Нявежа, натуральная мяжа. Толькі на поўнач ад вярхоўя Нявежы да інфлянцкага кардону натуральнай мяжы не было. Такое геаграфічнае разьмяшчэньне прывяло да пэўнай ізаляцыі Жамойці ад суседзяў – але толькі да пэўнай ступені. Сярод суседзяў былі не толькі немцы, але і... літвіны, прынамсі ў XV-XVIII стст.

Пасьля гэтых уступных разважаньняў мы можам перайсьці да прадстаўленьня дасьледчай праграмы "Гербоўнік жамойцкай шляхты". Гэта шматгадовая праграма, якая складаецца з двух этапаў. Кожны этап завяршаецца выданьнем аднаго або некалькіх тамоў гербоўніка, якія называюцца сэрыяй. I сэрыя — гербоўнік XVII ст., II сэрыя — XVIII i XIX стст.

Першым этапам будзе выданьне гербоўніка жамойцкай шляхты да канца XVII ст. Ён будзе грунтавацца на дасьледваньнях (часам манаграфіях) асобных сем'яў па пэўнай схэме:

1. Зыходныя зьвесткі з трох абзорных крыніцаў XVII ст.: вайсковага попісу 1621 г. і двух падымных тарыфаў 1667 і 1690 гг. Гэты тэкст будзе крыху зьменены і рэарганізаваны, надрукаваны курсівам, каб адрозьніць яго ад дасьледваньня.
2. Этымалёгія родавага прозьвішча, заснаваная пераважна на слоўніку тагачасных літоўскіх прозьвішчаў. Гэтая этымалёгія не вызначае нацыянальнасьць людзей, якія належаць да дадзенай сям'і. У некаторых выпадках пытаньне нацыянальнай прыналежнасьці відавочна, напрыклад, у выпадку сем'яў, запісаных на землях этнічнай Польшчы (Вялікапольшча, Малапольшча, часткова Падляшша і Ўсходняе Памор'е) і якія маюць выразна "польскае шляхецкае прозьвішча". Аднак у многіх выпадках польскае або русінскае паходжаньне прозьвішча можа сьведчыць толькі аб прыняцьці польскай або русінскай культурнай традыцыі ў дачыненьні да выкарыстаньня прозьвішча дадзеным баярынам (або шляхціцам), які мог быць, напрыклад, летувісам па паходжаньні.
3. Самыя старажытныя зьвесткі аб дадзеным родзе ці сям'і (XV-XVI стст.), але за выключэньнем жамойцкіх земскіх запісаў.
4. Зьвесткі з актаў земскіх XVI ст. Даецца кароткі камэнтар да гэтай крыніцы, а дакладней да яе дасьледваньня. Інфармацыя, прадстаўленая там, упарадкавана ў адпаведнасьці з храналёгіяй і прыналежнасьцю да дадзенага маёнтка са спробай сабраць усе зьвесткі аб апошнім ў адзін абзац.
5. Попіс 1621 г., тарыфы 1667 і 1690 гг. — аналіз зьвестак.
6. Іншыя крыніцы з XVII ст.: гродзкія кнігі, інвэнтары, тэстамэнты і інш.
7. Выводы шляхецкага паходжаньня і інш.
8. Бібліяграфія: крыніцы і літаратура. Каб не перагружаць гэтую частку, было прынята правіла, што ў сьпіс літаратуры ў канцы артыкула ўключаліся толькі тыя працы, якія цытаваліся не менш за два разы. Часам бібліяграфія разьмяшчалася непасрэдна побач з дадзенымі асобамі, напрыклад, у падрабязных выводах некаторых сем'яў, напрыклад, сям'і Пілсудскіх.

Важным метадычным прынцыпам гэтай працы зьяўляецца т.зв. "лязо Окама", то бок "ня варта множыць існае безь неабходнасьці". У гэтым канкрэтным выпадку ідэя не заключаецца ў стварэньні празмернай колькасьці шляхецкіх родаў і аб'яднаньні іх паміж сабой, калі для гэтага няма падставы. Часам гэта будзе вельмі складана, таму што ў крыніцах ёсьць розныя прозвішчы, якія не вядомыя зь іншых крыніц. Гэтыя сем'і, магчыма, сапраўды існавалі, але часта гэтак жа верагодна, што мы маем справу са зманам або з простай памылкай, якая адбылася на этапе напісаньня дадзенай крыніцы, або яе прачытаньня дасьледнікам, або яе друкарскага абмылу ў працы. У якасьці прыкладу можна назваць тры роды з блізкім па гучаньні прозьвішчам: Батовічаў, Б[о]товічаў і Бутовічаў. Гэта былі тры розныя сям'і, ці дзьве, ці гэта была адна сям'я? Варта дадаць, што гэта зьява сустракаецца даволі часта.

Для апісаньня асобных сем'яў выкарыстоўваліся розныя мэтады дасьледваньня. Асноўны мэтад — апісальны, традыцыйна сустракаецца ў польскіх гербоўніках. Ён быў крыху зьменены праз даданьне кожнай асобе нумара пакаленьня з рымскай лічбай у круглых дужках. Гэта важная працэдура, таму што пры апісаньні асобных пакаленьняў дадзенай сям'і лёгка зрабіць памылку або знайсьці пераемнасьць у гэтай сям'і. У выключным выпадку я адыходзіў ад гэтага мэтаду на карысьць "лікавага": пакаленнага. Назва гэтага мэтаду паходзіць з таго, што асновай для арганізацыі зыходнага матэрыялу былі лічбы, а дакладней лікі. Яго існасьць палягае ў выкарыстаньні двух лікаў, падзеленых кропкай: першы абазначае парадкавы нумар пакаленьня, а другі - парадак членаў дадзенага пакаленьня па ўзросьце. Да гэтага мэтаду зьвяртаўся толькі тады, калі была багатая крыніцазнаўчая база для распрацоўкі чагосьці накшталт манаграфіі дадзенай сям'і. Так было, напрыклад, з сем’ямі Більлевічаў, Гурскіх або Пілсудскіх.

Grzegorz Błaszczyk Herbarz szlachty żmudzkiej - Wstęp

Пераклаў Ю. Лычкоўскі (у скароце)

Дзеля дакладнейшай граматычнай перадачы правапісу прозьвішчаў уведзена літара "Ґ", што адпавядае літары лацінскага альфабэта "G". Літара "Г" адпавядае літары лацінскага альфабэта "H".